Hayali Çizgi Nedir? Toplumsal Cinsiyet, Çeşitlilik ve Sosyal Adalet Perspektifinden Bir Bakış
Bazen sokakta yürürken, ya da toplu taşımada bir yere giderken, bir şeyin farkına varırsınız; bir çizgi, görünmeyen bir sınır varmış gibi hissedersiniz. Hani, kimse onu çizmemiştir ama herkes oraya dikkat eder. İşte, bu “hayali çizgi” aslında toplumsal normların, beklentilerin, ve sınırların sembolüdür. Peki, bu hayali çizgi nedir ve toplumsal cinsiyet, çeşitlilik ve sosyal adalet açısından nasıl bir anlam taşır?
Hayali Çizgi Nedir?
Hayali çizgi, fiziksel olarak var olmayan, ancak toplumun farklı gruplarına ve bireylerine dayattığı sınırları ifade eder. Bu çizgi, genellikle kimlik, roller ve toplumsal beklentilerle ilişkilidir. Ailede, işyerinde, sokakta, hatta sadece toplu taşımada bile bu çizgi, bizim davranışlarımızı ve ilişkilerimizi şekillendirir. Yani, belirli bir yerde, “şurada durmalısın”, “burada olmalısın” ya da “şu kadarını yapabilirsin” gibi kurallar, aslında hayali çizgileri oluşturur.
Toplumsal Cinsiyet: Hayali Çizgiler ve Kadın-Erkek Rolleri
İstanbul’da, metrobüste sabah işe giderken yanımda oturan kadın, sürekli telefonuna bakıyor ama bir taraftan da beni gözlüyor. Tuhaf bir şekilde, o anın farkında. Hemen sonra fark ediyorum ki, neredeyse tüm yolcuların bakışları kadın üzerinde odaklanmış. O kadının duruşunda, tavırlarında, telefonu tutuş şekliyle bir tür ince çizgi var. Toplumsal cinsiyet normları, kadınların ve erkeklerin nasıl davranmaları gerektiğini belirleyen o hayali çizgiyi yaratır. Bu kadın, başını eğip, yerinden kalkmaya cesaret edemeyerek, tam olarak “o çizgi”nin hangi tarafında durması gerektiğine dair içsel bir sorgulama yaşıyor.
Toplumsal cinsiyetin bu çizgisi, her gün, her an, her kadının yaşadığı bir gerilimdir. Kadınların alması beklenen toplumsal rol, seslerini çıkarmaları, belli bir alanda “bulunmaları” ya da “bulunmamaları” ile ilişkilidir. Toplum, kadınları bazen belirli sınırlarla, örneğin iş hayatındaki erkek egemen ortamlarda ya da günlük hayattaki rol beklentileriyle sıkıştırır. Çeşitli akademik yazılarda ve sivil toplumda hep vurgulanan bir şey var: Bu hayali çizgiyi aşan kadınlar çoğu zaman dışlanır ya da “yeri bilinmez” olmakla suçlanır. Oysa, çizilen bu sınırlar sadece toplumun dayattığı, ancak gerçekte hiç bir fiziksel karşılığı olmayan engellerdir.
Çeşitlilik ve Hayali Çizgiler: Farklılıkların Maruz Kaldığı Sınırlar
Sokakta yürürken, bazen birinin giydiği kıyafetlere, cinsiyetine, fiziksel görünümüne, ya da etnik kimliğine bakıp yargılayıcı bir bakışla karşılaşmak, bu hayali çizgilerin toplumsal çeşitliliğe etkisini açıkça gözler önüne serer. Çeşitli etnik kökenlere sahip insanlar, toplumsal normlara uymadıkları için bazen dışlanır, bazen de “nerede durmaları gerektiği” hayali çizgisiyle karşı karşıya gelirler. İstanbul’daki bir metin yazarlığı işinde çalışan bir arkadaşım, sürekli “Türkçe’yi daha düzgün konuşması” gerektiği konusunda baskılarla karşılaşıyor. Halbuki, bu insanın doğru ya da yanlış konuştuğu bir mesele değildir; ama bu, her kültürün içinde gizli olan bir hayali çizgidir.
Evet, bazen, bir insan sadece dışarıdaki farklılığından dolayı, toplumsal “düzene” uymadığı için bu çizginin dışında bırakılabilir. Bir yanda, sosyal medyada ya da bazı şehirlere ait alanlarda, çeşitliliğin kucaklanması gerektiğini söyleyen insanlar var. Diğer tarafta ise, hâlâ geleneksel normlar bir “çizgi” olarak kalır ve gruplar arasındaki eşitsizliği sürdürür. Bunu bizzat, sokakta, caddelerde, işyerlerinde gözlemliyorum; kimlikler bu hayali çizgiyle sınırlıdır ve insanlar birbirlerini bu çizgilere uymaya zorlar.
Sosyal Adalet: Hayali Çizgilerin Gerçekleşmesi Gereken Eşitlik Mücadelesi
İstanbul’daki bir akşamüstü toplantısında, bir arkadaşımla sosyal adalet üzerine sohbet ediyorduk. “Gerçek adalet için önce toplumdaki bu hayali çizgilerin silinmesi gerekmez mi?” dedi. Bu, bana çok mantıklı geldi. Çünkü bir insanın özgürlük ve eşitlik mücadelesi, önce bu hayali çizgileri aşmasıyla başlar. Birinin ne kadar özgür olduğuna bakarken, aynı zamanda “Toplum o kişinin ne kadar sınırlarına saygı gösteriyor?” sorusunu sormak gerekir. Gerçek sosyal adalet, sadece eşit haklar tanımakla değil, aynı zamanda farklılıkları özgürce ifade edebilme ve bu farklılıkları hayali çizgilerle sınırlamadan yaşama hakkı tanımakla mümkündür.
İşyerinde, bir kadının yükselme şansı, işyerinin o hayali çizgileriyle de çok alakalı. Her gün aynı sınırlar, aynı normlarla karşı karşıya gelen insanlar, bu sınırları aşmak için büyük bir mücadele verir. Bu çizgiler, bazen görünmeyen duvarlar gibidir; ancak gerçek sosyal adalet, herkesin bu duvarı yıkabilmesini sağlayabilmekten geçer.
Sonuç: Hayali Çizgilerin Ötesine Geçmek
Hayali çizgi nedir? Sonuçta, toplumsal normların, cinsiyet rollerinin, çeşitliliğin ve sosyal adaletin şekillendirdiği, gerçekte fiziksel olmayan ama toplumu etkileyen sınırları temsil eder. Bu çizgiler, aslında hiç de hayali olmamalıdır; çünkü birinin özgürlüğünü kısıtlayan, ona bir sınıf, bir etiket veya bir rol biçen bu çizgiler, toplumu sınırlayan, baskılayan gerçek engellerdir. Sokakta yürürken veya iş yerinde, ya da toplu taşımada her birimiz, bu hayali çizgilerin farkındayız. Şimdi soru şu: Bu çizgiyi aşmaya ve toplumu daha eşit, özgür bir yer haline getirmeye ne zaman başlayacağız?